ความหมายของสุขภาพจิต
องค์การอนามัยโลก (World Health Organization : WHO ) ได้ให้คำนิยามของสุขภาพจิตไว้ว่าสุขภาพจิต หมายถึง ความสามารถของบุคคลที่จะปรับตัวให้มีความสุขกับสังคมและสิ่งแวดล้อมได้เป็นอย่างดี มีสัมพันธภาพอันดีงามกับบุคคลอื่นและสามารถดำรงชีวิตอยู่ได้ด้วยความสมดุลอย่างสุขสบายใจ รวมทั้งสามารถตอบสนองความต้องการของตนเองในสังคมโลกที่กำลังเปลี่ยนไปได้ โดยไม่มีข้อขัดแย้งภายในจิตใจแต่อย่างใด ไม่ได้ให้ความหมายเฉพาะการปราศจากอาการโรคจิตและโรคประสาทเท่านั้น
ความสำคัญของสุขภาพจิต
สุขภาพจิตมีความสำคัญต่อชีวิตของมนุษย์เป็นอย่างมากและเกี่ยวข้องกับชีวิตประจำวันของคนทุกคน ปัญหาทางสุขภาพจิตเสื่อมในปัจจุบันนับทวีจำนวนมากขึ้น ซึ่งก่อให้เกิดปัญหายุ่งยากซับซ้อนในสังคม เช่น ปัญหาอาชญากรรม ปัญหาครอบครัว เป็นต้น
สุขภาพจิตของบุคคลสามารถเปลี่ยนแปลงได้ โดยส่วนใหญ่แล้ว เรามักจะพบบุคคลที่มีสภาวะทางจิตผิดปกติไปบ้าง นอกจากนี้แล้วมนุษย์ในปัจจุบันต้องพบกับภาวะตึงเครียดมากมาย ภาวะเศรษฐกิจที่ฝืดเคือง ความวิตกกังวลที่เกิดจากความไม่ปลอดภัยต่าง ๆในสังคม ภาวะดังกล่าวข้างต้น ผู้ที่มีร่างกายและจิตใจที่เข้มแข็งเท่านั้นที่จะสามารถต่อสู้ได้ นั่นคือ ผู้ที่มีสุขภาพที่ดีจะผ่านพ้นสภาพการณ์เหล่านั้นไปได้ด้วยดี
ลักษณะของผู้ที่มีสุขภาพจิตดี
1.รับรู้และเข้าใจตนเองได้ดีเสมอ คือรู้จักจะควบคุมอารมณ์ของตัวเอง สามารถรับได้ทั้งความผิดหวังและความสำเร็จ รู้จักประมาณตน ไม่ดูถูกหรือยกย่องตนเองจนเกินความเกินจริง
2.รับรู้และเข้าใจผู้อื่นได้ดี เข้าใจและยอมรับความแตกต่างระหว่างบุคคล มีความสัมพันธ์อันดีกับบุคคลรอบข้างอย่างราบรื่น สามารถเป็นได้ทั้งผู้นำและผู้ตามที่ดี
3.สามารถเผชิญปัญหาและความเป็นจริงของชีวิตได้ดี สามารถตัดสินใจในปัญหาได้อย่างชาญฉลาด มีเหตุผล สามารถปรับตัวเข้ากับสิ่งแวดล้อมได้ทุกสถานการณ์
สาเหตุที่ก่อให้เกิดปัญหาต่อสุขภาพจิต
1.สาเหตุจากตัวบุคคล ประกอบไปด้วย
1.1 ความผิดปกติทางกาย เช่น อ้วนหรือผอมเกินไป บุคคลเหล่านี้มักจะรู้สึกว่าตัวเองมีปมด้อย ส่งผลให้หลีกเลี่ยงการพบปะผู้อื่น ชอบเก็บตัว
1.2 โรคประจำตัวเรื้อรัง เช่น โรคเบาหวาน โรคหัวใจ เป็นต้น
1.3 สภาวะอารมณ์ที่เกิดขึ้นในสถานการณ์ต่าง ๆ ทั้งที่เป็นเหตุการณ์ทั่วไปและเกิดขึ้นอย่างกะทันหัน
2.สาเหตุจากสิ่งแวดล้อม ประกอบไปด้วย
2.1 ปัญหาความสัมพันธ์ในครอบครัว
2.2 ปัญหาทางเศรษฐกิจ
2.3 ปัญหาความเสื่อมโทรมทางสังคม
ประเภทของความผิดปกติทางจิต
1.บุคลิกภาพผิดปกติหรือแปรปรวน คือ พฤติกรรมที่แสดงออกอย่างไม่เหมาะสมโดยมีการเบี่ยงเบนหรือแปรปรวนไปจากบุคคลปกติ สามารถแบ่งประเภทตามเกณฑ์ได้ ดังนี้
1.1 กลุ่ม A บุคลิกภาพพิกลหรือไม่เหมือนบุคคลปกติ
- บุคลิกภาพแบบหวาดระแวง
- บุคลิกภาพแบบเพี้ยน
- บุคลิกภาพแบบจิตเภท
1.2 กลุ่ม B บุคลิกภาพเพ้อฝันและอารมณ์รุนแรง
- บุคลิกภาพแบบอารมณ์ไม่มั่นคง
- บุคลิกภาพแบบเรียกร้องเอาแต่ใจ
- บุคลิกภาพแบบต่อต้านสังคม
- บุคลิกภาพเห็นตนดีเด่น
1.3 กลุ่ม C บุคลิกภาพวิตกกังวลและหวาดกลัว
- บุคลิกภาพแบบมีปมด้อย
- บุคลิกภาพแบบพึ่งพาผู้อื่น
- บุคลิกภาพแบบสมยอมและก้าวร้าว
2.โรคประสาท เป็นโรคที่เกิดจากความแปรปรวนทางจิตประเภทหนึ่งที่มีพื้นฐานมาจากความขัดแย้งและความวิตกกังวล
2.1 โรคประสาทชนิดวิตกกังวล
2.2 โรคประสาทชนิดหวาดกลัว
2.3 โรคประสาทชนิดย้ำคิดย้ำทำ
2.4 โรคประสาทชนิดฮิสทีเรีย
2.5 โรคประสาทชนิดซึมเศร้า
2.6 โรคประสาทชนิดอุปทาน
2.7 โรคประสาทชนิดท้อแท้
2.8 โรคประสาทชนิดหลายบุคลิกภาพ
3.โรคจิต เป็นบุคคลที่มีความเจ็บป่วยทางจิตอย่างรุนแรง ส่งผลให้เกิดการสูญเสียหน้าที่การทำงานของจิตใจในระดับสูญเสียความสามารถในการรับรู้ตนเอง แบ่งออกเป็น 2 กลุ่ม คือ
3.1 โรคจิตชนิดจิตเภท
3.2 โรคจิตชนิดอารมณ์แปรปรวน
วิธีการบำบัดอาการทางจิต
1.การบำบัดทางกาย มีวิธีการต่าง ๆ ดังนี้
1.1 การใช้ยา
1.2 การช็อตด้วยไฟฟ้า
1.3 การผ่าตัด
2.การบำบัดทางจิตบำบัด ส่วนใหญ่แล้วเป็นลักษณะการสนทนากันระหว่างจิตแพทย์กับผู้ที่มีอาการทางจิต
3.การบำบัดทางพฤติกรรมบำบัด บำบัดให้ผู้มีอาการทางจิตเรียนรู้เงื่อนไขหรือเลียนแบบตัวแบบใหม่ตามที่ผู้บำบัดกำหนดขึ้น
4.การบำบัดโดยวิธีการอื่น ๆ เช่น การบำบัดเป็นกลุ่ม การบำบัดโดยการเล่น นันทนาการบำบัดหรือนันทนจิต อาชีวบำบัด
การส่งเสริมสุขภาพจิตที่ดี
1.รักษาสุขภาพให้สมบูรณ์แข็งแรง ออกกำลังกาย รับประทานอาหารที่มีประโยชน์
2.ทำจิตใจให้มีความเบิกบาน แจ่มใส อย่าเคร่งเครียด
3.มีทัศนคติกับตนเองในทางที่ดี เห็นคุณค่าในตนเอง
4.มีสัมพันธภาพที่ดีกับบุคคลรอบข้าง
5.อย่าปล่อยให้มีเวลาว่างมากเกินไป
6.ฝึกสมาธิ เพื่อให้มีสติรับรู้อารมณ์และการกระทำของตนอยู่ตลอดเวลา
7.รู้จักการปล่อยวาง
8.หมั่นสำรวจตนเองและปรับปรุงส่วนที่เป็นข้อบกพร่อง
ความหมายของการปรับตัว
การปรับตัว คือ ความพยายามของบุคคลในการที่จะหาวิธีที่จะลดสภาวะความตึงเครียดทางอารมณ์ ซึ่งความพยายามดังกล่าวมีจุดประสงค์เพื่อให้มีความสามารถในการดำเนินชีวิตในสังคมได้อย่างมีความสุข
สาเหตุที่ก่อให้เกิดการปรับตัว
1.ความคับข้องใจ คือ จุดมุ่งหมายของบุคคลถูกขัดขวางทำให้ช้าลง
2.ความขัดแย้ง คือ สภาวะทางอารมณ์อันเนื่องมาจากการที่บุคคลได้เผชิญกับสถานการณ์ที่ต้องสนองตอบหลายสถานการณ์ในช่วงเวลาเดียวกัน
3.ความกดดัน คือ สภาวะทางอารมณ์ที่เกิดขึ้นจากการถูกสถานการณ์บางอย่างผลักดัน
4.ความตึงเครียด คือ เป็นสภาวะทางอารมณ์ที่เกิดขึ้นเมื่อบุคคลรู้สึกว่าต้องเผชิญกับปัญหาและอุปสรรคมากเกินไป
กลวิธานในการป้องกันตนเอง
1.แบบสู้สถานการณ์ คือ วิธีการปรับตัวแบบเผชิญหน้ากับปัญหา ซึ่งเป็นได้ทั้งการสร้างสรรค์หรือทำลายก็ได้
2.แบบหนีสถานการณ์ คือ วิธีการปรับตัวโดยให้ตนเองพ้นไปจากสถานการณ์ที่เป็นปัญหา
3.แบบประนีประนอมสถานการณ์ คือ คือ การเปลี่ยนแปลงความต้องการหรือเป้าหมายใหม่ 
พฤติกรรมทางสังคม หมายถึง พฤติกรรมต่างๆ ของมนุษย์ที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับบุคคลอื่น โดยมีอิทธิพลต่อกัน หรือมีปฏิกิริยาทางสังคมแก่กัน
ระดับของพฤติกรรมทางสังคม มีอยู่ 3 ระดับ
1.พฤติกรรมของแต่ละบุคคล เป็นพฤติกรรมของแต่ละบุคคลที่แสดงออกเมื่ออยู่ในสังคม ซึ่งสามารถนำไปอ้างอิงกับบุคคลอื่นได้ เนื่องจากเป็นพฤติกรรมที่แสดงออกมาคล้ายๆกัน
2.พฤติกรรมระหว่างบุคคล เป็นพฤติกรรมระหว่างคน 2 คน ซึ่งมีผลต่อกัน การแสดงพฤติกรรมจะอยู่ในลักษณะของการโต้ตอบ มีการกระทำก่อนหลัง หรือการไม่กระทำร่วมกัน
3.พฤติกรรมกลุ่ม เป็นพฤติกรรมของคนที่อยู่รวมกันเป็นกลุ่ม เป็นพฤติกรรมที่ต้องแสดงร่วมกัน เช่น การประชุม การปรึกษาหารือ เป็นต้น
รูปแบบอิทธิพลทางสังคม มีอยู่หลายรูปแบบดังนี้
1.การบังคับ เพื่อให้คนทำหน้าที่หรือแสดงพฤติกรรตามที่สังคมกำหนดการบังคับมีทั้งการลงโทษและการให้รางวัล
2.บรรทัดฐาน เช่น ขนบธรรมเนียม จารีตประเพณี และกฎหมาย
3.การชี้นำคุณค่า การที่คนยอมรับและปฏิบัติสิ่งใดด้วยความเต็มใจ ส่วนหนึ่งเกิดด้วยความเต็มใจ เพราะเห็นคุณค่าของสิ่งนั้น ความรู้สึกในคุณค่าถือได้ว่าเป็นรากฐานของการแสดงพฤติกรรมทางสังคมชีวิตของคนในสังคมอยู่ภายใต้อิทธิพลสังคมทั้งทางตรงและทางอ้อม
กระบวนการที่ก่อให้เกิดพฤติกรรมทางสังคม จะเกิดขึ้นโดยผ่าน 3 กระบวนการคือ
1.การเร้าทางสังคม หมายถึง “บุคคล” ที่มีอิทธิพล ซึ่ง “เพียงแต่บุคคลอื่นปรากฏกายเท่านั้นจะมีผลต่อพฤติกรรมของสังคม” จะเห็นว่า คนไข้เมื่อได้ฟังคำพุดของนายแพทย์ที่ปลอบใจ ก็จะทำให้มีกำลังใจในการต่อสู้กับอาการเจ็บป่วยจากที่เคยเบื่อหน่ายในชีวิต ก็ขยันปฏิบัติตนตามที่หมดแนะนำ
2.การเสริมแรงทางสังคม แรงเสริม แบ่งเป็นแรงเสริมปฐมภูมิ และแรงเสริมทุติยภูมิ แรงเสริมปฐมภูมิ เป็นแรงเสริมที่จำเป็นต่อการดำรงชีวิต อันได้แก่ปัจจัย 4 หรือ สิ่งที่จะนำมาซึ่งปัจจัย 4 คือ เงิน แรงเสริมทุติยภูมิ เช่นการที่บุคคลให้การยอมรับ ทักทาย ให้ความสนใจ
3.การประเมินผลทางสังคม การแสดงพฤติกรรมทางสังคม เป็นการกระทำที่มีการตัดสินใจด้วยการหาข้อมูลทุกครั้ง บุคคลรอบข้างคือแหล่งข้อมูลที่มีอิทธิพลต่อการตัดสินใจ มนุษย์จะใช้การสังเกตพฤติกรรมของผู้อื่น เมื่อตนเกิดความไม่แน่ใจว่าควรแสดงพฤติกรรมอย่างไรออกมา
การปฏิสัมพันธ์ทางสังคม
การปฏิสัมพันธ์ทางสังคม หมายถึง การที่พฤติกรรมของบุคคลมีอิทธิพลต่อพฤติกรรมและทัศนคติ ซึ่งกันและกันในลักษณะที่มีการตอบโต้และมีปฏิกิริยาต่อกันและกัน
1.การปฏิสัมพันธ์ทางสังคมระหว่างบุคคล การปฏิสัมพันธ์ทางสังคมขั้นพื้นฐาน คือความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลสองคน
ปัจจัยส่งเสริมปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคล
1.1.ความพึงพอในร่วมกัน
1.2.ความเอื้อเฟื้อ
1.3.ความไว้วางใจ
1.4.บรรทัดฐานส่วนบุคคล
2.การปฏิสัมพันธ์ภายในกลุ่ม มนุษย์เป็นสัตว์สังคม มีธรรมชาติที่จะอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม
ลักษณะของพฤติกรรมทางสังคม มากจากปัจจัยต่อไปนี้
2.1.บรรทัดฐานกลุ่ม
2.2.การคล้อยตามบุคคล
2.3.การเสี่ยงของกลุ่ม
2.4.ความสัมพันธ์ระหว่างกลุ่ม
การรับรู้ทางสังคม สิ่งที่มีอิทธิพลต่อการรับรู้บุคคล ได้แก่
1.ลักษณะของบุคคลที่เป็นสิ่งเร้า
2.สถานการณ์แวดล้อมของบุคคลที่เป็นสิ่งเร้า
3.คุณลักษณะของผู้รับรู้
องค์ประกอบของการรับรู้ทางสังคม ประกอบด้วย
1.เจตคติ หมายถึง ท่าทีความรู้สึก ความเชื่อที่มีต่อบุคคลหรือสิ่งของ หรือ สภาวะความพร้อมทางจิตที่เกี่ยวข้องกับความคิด ความรู้สึกและแนวโน้มของพฤติกรรมที่บุคคลมีต่อบุคคล สิ่งของและสถานการณ์ต่างๆ ไปในทิศทางหนึ่งสภาวะความพร้อมทางจิตจะอยู่นานพอสมควร ถ้าเรามีท่าทีความรู้สึกหรือเจตคติเชิงบวก เราย่อมปฏิบัติออกมาในทางบวก แต่ถ้าเรามีท่าทีความรู้สึกเชิงลบ เราก็ปฏิบัติออกมาทางลบ
2.การรับรู้ภาพพจน์ของตนเอง เป็นการทำความเข้าใจตนเองทั้งทางบวกและทางลบ บุคคลจะทำความเข้าใจตนเองในด้านต่างๆ การทำความเข้าใจตนเองนี้จะทำให้คนสรุปภาพพจน์ของตนเองได้ว่าเป็นคนอย่างไร
3.การรับรู้บุคคลอื่น กระบวนการสร้างความรู้สึก และสร้างความเข้าใจบุคคลอื่นที่เข้ามาเกี่ยวข้องกับวงจรชีวิตเรา ไม่ว่าบุคคลที่เราชอบเขา เขาชอบเรา เราเกลียดเขา เขาเกลียดเรา หรือแม้แต่บุคคลที่เราชื่นชม นับถือ เคารพยกย่อง
4.การขัดแย้งระหว่างบุคคล เมื่อบุคคลรับรู้คนอื่นผิดพลาดไป อาจจะทำให้เกิดปัญหาความขัดแย้งระหว่าบุคคลหรือระหว่างกลุ่มตามมาได้ ความขัดแย้งอาจเกิดขึ้นได้ตั้งแต่เรื่องเล็กๆ น้อยๆ จนถึงขั้นเป็นเหตุการณ์ใหญ่โต ลุกลามเป็นปัญหายุ่งยาก
5.การสร้างมิตรภาพระหว่างบุคคล การอยู่รวมกันในสังคมอย่างมีความสุข จำเป็นต้องอาศัยความชอบพอซึ่งกันและกัน การมีไมตรีจิตต่อกัน นักจิตวิทยาได้ศึกษาถึงสาเหตุที่ทำให้เกิดการสร้างมิตรภาพระหว่างบุคคล ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับคุณสมบัติส่วนบุคคล เวลา และสถานการณ์ประกอบกันโดยมีรายละเอียดดังนี้
1.คุณลักษณะส่วนตัว
2.ความใกล้ชิด
3.ความคล้ายคลึงกัน
อิทธิพลของสังคมที่มีต่อพฤติกรรมของบุคคล
นักจิตวิทยาสังคมให้ความสนใจศึกษา อิทธิพลของสังคมที่มีต่อพฤติกรรมของบุคคลได้ดังนี้
1.การคล้อยตามและการเชื่อฟัง เป็นแนวโน้มของบุคคลที่จะประพฤติตามคนอื่นเพื่อให้ตนเองได้รับการยอมรับ
2.การร่วมมือและการแข่งขัน เป็นที่ยอมรับกันว่าการแข่งขันเป็นตัวกระตุ้นให้เกิดความมานะพยายาม บุคคลจะตื่นตัวตลอดเวลา และจะได้ปริมาณงานสูง แต่การแข่งขันก็เป็นบ่อเกิดของความเครียดและการแตกความสามัคคีในบางครั้ง ดังนั้นจึงควรมีการตั้งเป้าหมายใหญ่ร่วมกันอีกครั้งหนึ่งเพื่อให้การแข่งขันนั้นมีประสิทธิภาพดี
3.การก้าวร้าว คือ การตอบสนองสิ่งเร้าที่เป็นพิษเป็นภัยแก่อินทรีย์ มนุษย์เป็นสัตว์ที่มีความก้าวร้าวไม่น้อยไปกว่าสัตว์อื่น ความก้าวร้าวของมนุษย์มีหลายรูปแบบ เช่น การจลาจล การลอบสังหาร การฆาตกรรม เป็นต้น
4.พฤติกรรมการช่วยเหลือ การช่วยเหลือสังคมหรือ บุคคลที่ได้รับความทุกข์ พบว่ามีบ่อยครั้งที่ผุ้เห็นเหตุการณ์ยื่นมือเข้าไปช่วยเหลือ นักจิตวิทยาพบว่า เป็นเพราะว่าผู้คนเกิดความรู้สึกไม่อยากรับผิดชอบและคิดว่าแม้ตนไม่ช่วย ผู้อื่นก็ช่วยได้
5.ภาวะความเป็นผู้นำ
3.แบบพ่อปกครองลูก ให้ความเมตตาปราณีกับลูกน้อง 4.แบบเจ้าระเบียบ อยู่ในระเบียบวินัยอย่างเคร่งครัด ใครฝ่าฝืนไม่ได้ 5.แบบนักพัฒนา เปลี่ยนแปลงในเรื่องเก่าๆ ทุกเรื่อง 6.แบบนักบริหาร มีความรอบคอบ ปฏิบัติงานได้อย่างมีระบบแบบแผน รู้จักใช้คนให้เหมาะสมกับงาน มีศิลปะในการจูงใจ
บุคลิกภาพ ตรงกับภาษาอังกฤษที่ว่า “Personality” ซึ่งมาจากรากศัพท์ในภาษาลาตินว่า “Persona” ที่แปลว่าหน้ากาก บุคลิกภาพโดยรวมคือ ลักษณะภายนอก เช่น รูปร่าง หน้าตา กิริยาท่าทาง เป็นต้น และลักษณะภายใน เช่น นิสัยใจคอ ความคิด ความเชื่อ ค่านิยม อารมณ์ และสติปัญญา
ความสำคัญของบุคลิกภาพ
1. เกิดการยอมรับความแตกต่างระหว่างบุคคล คือ พฤติกรรม โดยเฉพาะพฤติกรรมที่เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างสม่ำเสมอในแต่ละบุคคล
2. เกิดการกตะหนักในเอกลักษณ์ของบุคคล ซึ่งบุคลิกภาพบางอย่างอาจเป็นต้นแบบให้กับบุคคลอื่นๆ รอบข้างได้
3. สามารถพยากรณ์พฤติกรรมได้ ทำให้สามารถพยากรณ์ได้ว่าหากมีสถานการณ์บางอย่างเกิดขึ้นกับเขา ก็น่าที่จะพบการตอบสนองจากบุคคลนั้นๆ ในลักษณะใดมากที่สุด
4. เกิดความมั่นใจในตัวเอง บุคลิกภาพที่ดีจะส่งผลให้บุคคลเกิดความมั่นใจในการแสดงออก
5. สามารถปรับตัวให้เข้ากับผู้อื่นได้ บุคลิกภาพมีส่วนที่สำคัญในการช่วยให้บุคคลสามารถปรับตัวเข้ากับบุคคลและสถานการณ์ได้ดีขึ้น
6. การยอมรับของกลุ่ม บุคลิกภาพดีมักเป็นที่ยอมรับของบุคคลทั่วไป โอกาสของการติดต่อสัมพันธ์กับบุคคลอื่นก็ย่อมมีมากขึ้น
7. บุคลิกภาพทำให้เกิดความสำเร็จ บุคลิกภาพดีมักจะได้เปรียบคนอื่นๆ เสมอ เพราะการที่มีบุคคลิกภาพดนั้นจะทำให้ได้รับความเชื่อมั่นและศรัทธาจากผู้พบเห็นเป็นทุนเดิมแล้ว
บุคลิกภาพกับความแตกต่างระหว่างบุคคล
บุคลิกภาพเป็นลักษณะเฉพาะของแต่ละบุคคลที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวซึ่งมีความแตกต่างกันไป และสาเหตุที่ทำให้บุคลิกภาพของแต่ละคนแตกต่างกันนั้น เนื่องมาจากปัจจัยสำคัญ 2 ประการ ได้แก่ พันธุกรรม (Heredity) และสิ่งแวดล้อม (Environment)
1.อิทธิพลของพันธุกรรม ที่มีต่อบุคลิกภาพของบุคคล ส่วนใหญ่แล้วจะพบว่าบุคลิกภาพในส่วนของลักษณะภายนอกทั้งหลาย เช่น รูปร่าง หน้าตา สีผม สีผิว และลักษณะภายใน เช่น สติปัญญา เป็นต้น
2.อิทธิพลของสิ่งแวดล้อม ที่มีต่อบุคลิกภาพของบุคคล โดยเฉพาะสิ่งแวดล้อมทางสังคม ซึ่งประกอบไปด้วย ครอบครัว สถานศึกษา ศาสนา สิ่งแวดล้อมเหล่านี้จะให้ประสบการณ์ต่างๆ แก่บุคคล ซึ่งประสบการณ์ดังกล่าวอาจจำแนกได้เป็น 2 ประเภท คือ
2.1 ประสบการณ์ร่วมกัน (Experiences Common to Culture) หมายถึงประสบการณ์ที่ได้รับเหมือนๆ กับบุคคลอื่นในสังคม เช่น วัฒนธรรม ความเชื่อ ทัศนคติ สิ่งเหล่านี้เรียกว่าเป็นอิทธิพลทางวัฒนธรรมนั้นเอง
2.2 ประสบการณ์เฉพาะ (Individual Experience) ประสบการณ์ที่แตกต่างออกไป เป็นผลจากบรรยากาศการอบรมเลี้ยงดูในครอบครัว ฐานะทางเศรษฐกิจ สังคม
ทฤษฏีบุคลิกภาพ
เป็นสมมติฐานที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรมมนุษย์และประกอบด้วยนิยามมีกฎที่สามารถพิสูจน์ได้
1.กลุ่มทฤษฎีการเคลื่อนไหวทางจิต (Psychodynamic Theories) ประกอบด้วย 3 ทฤษฏีสำคัญ ได้ก่
1.1 ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis Theory) ซิกมันด์ ฟรอยด์ แบ่งเป็น 3 ส่วน คือ
1.1.1.อิด (Id) เป็นพลังที่ติดตัวมาแต่กำเนิด มีฐานมาจากสัญชาตญาณพื้นฐาน ในตัวมนุษย์ 2 ประการ คือ ความต้องการทางเพศ และความก้าวร้าว จึงกล่าวว่าอิดคือหลักแห่งความพึงพอใจ
1.1.2.อีโก้ (Ego) พัฒนาจากการเรียนรู้ เพื่อตอบสนองพลังของอิด คือ หลักแห่งความเป็นจริง
1.1.3.ซุปเปอร์อีโก้ (Super ego) พัฒนามาจากกระบวนการเรียนรู้ ในจิตใต้สำนึกของบุคคล ซุปเปอร์อีโก้คือ จิตสำนึกแห่งคุณธรรมความดีงาม ทำงานตามหลัก แห่งคุณธรรมจริยธรรม
การทำหน้าที่ของอิด อีโก้ และซูเปอร์อีโก้นั้นจะทำงานในระดับที่แตกต่างกันของความรู้ตัว โครงสร้างทางจิต ด้วยภูเขาน้ำแข็ง โดยเป็น จิตไร้สำนึก จิตสำนึก และจิตใกล้สำนึก
1.2 ทฤษฎีจิตวิทยาวิเคราะห์ (Analytical Psychology Theory) ได้แก่ คาร์ล จี. จุง ซึ่ง จุง เคยทำงานกับ ฟรอยด์แต่คิดเห็นไม่ตรงกัน และได้ทำการแบ่งประเภทของบุคลิกภาพออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่
1.2.1.บุคคลประเภทชอบสังคม (Extrovert) เป็นคนเปิดเผย ร่าเริง ไม่ชอบเก็บตัว
1.2.2.บุคคลประเภทเก็บตัว (Introvert) เป็นคนท่าทางลึกลับ ผูกพันกับตนเอง ชอบหลบหนี
1.3 ทฤษฎีจิตวิทยารายบุคคล (Individual Psychology) อัลเฟลด แอดเลอร์ มี 3 ปัจจัยสำคัญ
1.3.1.ลำดับการเกิด
1.3.1.1 ลูกคนโต มีบุคลิกขี้อิจฉา และเกลียดชังผู้อื่น รู้สึกไม่มั่นคง พยายามปกป้องตนเอง
1.3.1.2 ลูกคนกลาง มีลักษณะทะเยอทะยาน มีมานะ จะเป็นคนดื้อรั้น และอิจฉาพี่น้อง
1.3.1.3 ลูกคนเล็ก มักได้รับการตามใจ และครอบช่วยเหลืออยู่เสมอ เอาแต่ใจตัวเอง
1.3.1.4 ลูกคนเดียว ได้รับการตามจากครอบครัว เอาแต่ใจ เหมือนลูกคนเล็ก
1.3.2.ประสบการณ์วัยเด็ก
1.3.2.1 เด็กที่มีปมด้อย ฝังใจว่าตนเป็นผู้มีเคราะห์กรรม ล้มเหลวอยู่ตลอดเวลา
1.3.2.2 เด็กที่ถูกตามใจจนเสียเด็ก มักเติบโตเป็นบุคคลที่เอาแต่ใจตนเอง เห็นแก่ตัว
1.3.2.3 เด็กที่ถูกทอดทิ้ง คิดว่าตนเป็นคนที่คนอื่นรังเกียจเหยียดหยาม อยากแก้แค้น
1.3.3.ความปรารถนา ปมเด่นและความรู้สึกถึงปมด้อย ทุกคนอยากมีความเด่น อย่างน้อย 1 ประการ และผู้ที่มีปมด้วย มักจะสร้างปมเด่นมาชดเชย
2.กลุ่มทฤษฎีบุคลิกภาพแบ่งตามประเภท
2.1 ทฤษฎีประเภทของเชลดอน แบ่งบุลิกตามโครงสร้างของร่างกาย ดังนี้
2.1.1.ประเภทอ้วนเตี้ย ร่าเริง มีอารมณ์ขัน เฉื่อยชา พึงพอใจกับการกิน รักสบาย
2.1.2.ประเภทสมส่วน แข็งแรง ชอบออกกำลังกาย กระตือรือร้น กล้าหาญ
2.1.3.ประเภทผอมสูง แขนขายาว ศีรษะมีขนาดใหญ่ เป็นคนเก็บตัว ไวต่อความรู้สึก
2.2 ทฤษฎีบุคลิกภาพของไอแซงค์ แฮนส์ ไอแซงค์ บุคลิกภาพประกอบด้วย 2 มิติ ได้แก่ มิติเก็บตัว-แสดงตัว และมิติมั่นคง-หวั่นไหว
3.กลุ่มทฤษฎีบุคลิกภาพแบ่งตามคุณลักษณะเฉพาะตัว
3.1 ทฤษฎีอุปนิสัยของอัลพอร์ต บุคลิกภาพ คือ ปริศนาที่ไม่มีคำตอบเบ็ดเสร็จ ไม่มีอุปนิสัยใดตายตัวในแต่ละบุคคล ขึ้นอยู่กับสิ่งแวดล้อมทางกายภาพ
3.1.1.อุปนิสัยสามัญ หรืออุปนิสัยพื้นฐาน หมายถึง อุปนิสัยของบุคคลที่มีความคล้ายคลึงกัน เนื่องจากเกิดและเติบโตภายในสังคมและวัฒนธรรมเดียวกัน
3.1.2.อุปนิสัยส่วนบุคคล เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัวของแต่ละบุคคล คือ อุปนิสัยหลัก (โดดเด่นในตัวของบุคคล)อุปนิสัยร่วม (มีอยู่ในตัวบุคคลมากบ้างน้อยบ้างในสถานการณ์หนึ่งๆ) อุปนิสัยทุติยภูมา(ไม่ชอบเอารัดเอาเปรียบ ใช้ปัญญาในการช่วยเหลือผู้อื่น)
3.2 ทฤษฎีลักษณะเฉพาะของแคตเตล์ กล่าวว่าลักษณะบุคลิกภาพเป็น 2 ประเภทใหญ่ ๆ คือ อุปนิสัยพื้นผิว คือการแสดงออกให้เห็น เช่น สาวเปรี้ยว ทันสมัย เป็นต้น และ อุปนิสัยดั้งเดิม เป็นนิสัยภายในที่แท้จริงของบุคคล
4.กลุ่มทฤษฎีบุคลิกภาพเชิงมนุษยนิยม มี 2 ทฤษฎีได้แก่
4.1 ทฤษฎีตัวตน ได้แก่ ตนที่ตนรับรู้ ตนตามความเป็นจริง ตนตามอุดมคติ คือเป็นอะไรที่ตนอยากจะเป็น
4.2 ทฤษฎีตามลำดับขั้นความต้องการ คือ อับราฮัม มาสโลว์ ปัจจัยสำคัญอยู่ที่ธรรมชาติของมนุษย์ในความปรารถนาที่ต้องการจะพัฒนาตนเองเพื่อให้สู่จุดสูงสุดตามศักยภาพของแต่ละคน บุคคลนี้เองที่ก่อให้เกิดแรงจูงใจในตัวบุคคลขึ้น โดยแบ่งความต้องการออกเป็น 5 ขั้น คือ ความต้องการด้านร่างกาย ความต้องการด้านความมั่นคงปลอดภัย ความต้องการด้านความเป็นเจ้าของและความรัก ความต้องการด้านการได้รับยกย่องจากผู้อื่น และความต้องการด้านการเข้าใจตนเองในความเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์
5.กลุ่มทฤษฎีการเรียนรู้ทางสังคม
5.1 ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบการกระทำ บุคคลเลือกแสดงพฤติกรรมที่ได้รับรางวัล หลีกเลี่ยงการถูกลงโทษ จนหล่อหลอมกลายเป็นบุคลิกภาพ
5.2 ทฤษฎีการเรียนรู้จากตัวแบบ เกิดจากการที่บุคคลนั้นมีการเรียนรู้จากตัวแบบโดยการสังเกต เป็นการเลียนแบบ ไม่ใช่การลอกแบบ
วิธีการประเมินและวัดบุคลิกภาพ
1.การประเมินบุคลิกภาพ ได้แก่ การสังเกต การสัมภาษณ์ โดยแยกเป็น การสัมภาษณ์แบบเป็นทางการ และการสัมภาษณ์แบบไม่เป็นทางการ
2.การวัดบุคลิกภาพ โดยการใช้แบบทดสอบ ต่างๆ ได้แก่ แบบทดสอบบุคลิกภาพประเภทแบบสอบถาม และแบบทดสอบบุคลิกภาพประเภทฉายภาพ โดยแบบสอบถามมี 4 ลักษณะ คือ
2.1. แบบสำรวจบุคลิกภาพรวมมิเนโซต้า วินิจฉัยความแปรปรวนทางพฤติกรรมของบุคคลทั้งปกติและผิดปกติ
2.2. แบบสำรวจทางจิตวิทยาแคลิฟอร์เนีย ใช้วัดบุคคลที่ปกติเท่านั้น
2.3. แบบทดสอบบุคลิกภาพของเอ็ดเวิร์ด ใช้วัดความสนใจ หรือ ทัศนคติของบุคคล
2.4. แบบสอบถามองค์ประกอบทางบุคลิกภาพทั้ง 16 และแบบภาพประเภทฉายภาพ มี 2 ลักษณะ คือ แบบทดสอบหยดหมึกของรอร์ชาร์ช และแบบทดสอบทีเอที
